Zmiany, jakie zostały wprowadzone implementacją unijnej dyrektywy, dotyczą m.in. nowych zasad korzystania z urlopu rodzicielskiego oraz wyłącznego prawa do 9 tygodni urlopu rodzicielskiego niepodlegającego przeniesieniu na drugiego rodzica. Te udogodnienia pozwolą rodzicom i opiekunom na optymalne skorzystanie z urlopu rodzicielskiego.

Ostatnia z tegorocznych nowelizacji kodeksu pracy wprowadziła istotne zmiany w uprawnieniach rodzicielskich. Rozwiązania przewidziane w ustawie z dnia 9 marca 2023 r. o zmianie ustawy Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw (DzU z 2023 r., poz. 641) są skutkiem wdrożenia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1158 z dnia 20 czerwca 2019 r. w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym rodziców i opiekunów oraz uchylającej dyrektywę Rady 2010/18/UE (DzUrz UE L 188 z 12.07.2019 r.; dalej: dyrektywa 2019/1158). Przepisy weszły w życie 26 kwietnia 2023 r., tj. z ponad 8-miesięcznym opóźnieniem, licząc od 2 sierpnia 2022 r., do którego należało implementować dyrektywę.

Uchylenie tzw. długiego wniosku o urlop rodzicielski

Prawodawca unijny w dyrektywie 2019/1158 wprowadza minimalne wymagania, wśród których przewiduje się indywidualne prawo każdego rodzica do urlopu rodzicielskiego (art. 5 ust. 1). Przepisy kodeksu pracy w dotychczasowym brzmieniu uzależniały prawo pracownika – ojca wychowującego dziecko do urlopu rodzicielskiego (ubezpieczonego – ojca dziecka do zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi tego urlopu), od pozostawania matki dziecka w zatrudnieniu (ubezpieczeniu) w dniu porodu (art. 179¹ kp). Wdrożenie postanowień dyrektywy 2019/1158 wymagało zatem istotnych zmian, co w konsekwencji spowodowało uchylenie w całości wskazanego przepisu.

W efekcie tzw. długi wniosek o udzielenie urlopu rodzicielskiego, na podstawie którego pracownica mogła dzielić się urlopem rodzicielskim albo pobieraniem zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi tego urlopu z pracownikiem – ojcem wychowującym dziecko albo ubezpieczonym – ojcem dziecka, przestał obowiązywać.

Obecnie pracownik będzie występował o urlop rodzicielski na zasadach określonych w art. 182^1d kp. Oznacza to, że urlop rodzicielski będzie udzielany na wniosek składany przez pracownika – rodzica dziecka w terminie nie krótszym niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu. W dowolnym momencie będzie można zrezygnować z urlopu rodzicielskiego za zgodą pracodawcy (art. 182^1d § 3 kp).

Długi wniosek w przepisach ubezpieczeniowych

Uchylony został art. 179¹ kp, jednak nadal obowiązuje art. 30a ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Przepis ten pozwala na złożenie nie później niż 21 dni po porodzie przez ubezpieczoną – matkę dziecka wniosku o wypłatę zasiłku macierzyńskiego za czas obu urlopów (urlopu macierzyńskiego i rodzicielskiego), z wyłączeniem okresu 9 tygodni przysługującego jedynie drugiemu z rodziców. Prawo do złożenia przedmiotowego wniosku przysługuje również ubezpieczonemu, który przyjął dziecko na wychowanie i wystąpił do sądu opiekuńczego z wnioskiem o wszczęcie postępowania w sprawie przysposobienia dziecka albo po przyjęciu dziecka na wychowanie jako rodzina zastępcza, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej. Miesięczny zasiłek macierzyński za cały okres odpowiadający okresowi urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego oraz urlopu rodzicielskiego wynosi 81,5% podstawy wymiaru zasiłku.

Zasiłek macierzyński za okres odpowiadający okresowi urlopu rodzicielskiego w części przysługującej wyłącznie drugiemu rodzicowi dziecka (9 tygodni – art. 182^1a § 4 kp) wynosi zawsze 70% podstawy wymiaru zasiłku.

Prawo do zasiłku macierzyńskiego za okres urlopu macierzyńskiego i urlopu rodzicielskiego jest pochodną udzielonego pracownikowi urlopu macierzyńskiego oraz urlopu rodzicielskiego. Zatem w przypadku udzielenia urlopu rodzicielskiego przez pracodawcę pracownicy przysługuje prawo do zasiłku macierzyńskiego. W sytuacji, w której pracownica nie złoży wniosku nie później niż 21 dni po porodzie, wysokość zasiłku macierzyńskiego za okres urlopu macierzyńskiego wynosi 100% podstawy wymiaru, a wysokość zasiłku macierzyńskiego za okres urlopu rodzicielskiego 70% podstawy wymiaru.

W przepisach zasiłkowych istnieją pewne zastrzeżenia odnośnie do wysokości podstawy wymiaru zasiłku – 81,5%. Zgodnie z art. 31 ust. 3g ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa w przypadku niewykorzystania ani jednego dnia zasiłku macierzyńskiego za okres urlopu rodzicielskiego w pierwszym roku życia dziecka zasiłek macierzyński za okres urlopu rodzicielskiego przysługuje w wysokości 70% podstawy wymiaru zasiłku. Oznacza to, że gdyby matka złożyła taki wniosek, jednak nie wykorzystała ani jednego dnia urlopu rodzicielskiego w pierwszym roku życia dziecka, wysokość zasiłku za urlop rodzicielski wykorzystany w roku kolejnym będzie wynosiła 70% podstawy wymiaru. Z kolei za okres urlopu macierzyńskiego będzie jej przysługiwało jednorazowe wyrównanie pobranego zasiłku macierzyńskiego do wysokości 100% podstawy wymiaru zasiłku. Jednorazowe wyrównanie zasiłku macierzyńskiego następuje na wniosek ubezpieczonego.

Wydłużenie urlopu rodzicielskiego

W zdecydowanej większości urlop rodzicielski wykorzystują matki, zaś udział pracowników – ojców nadal pozostaje na bardzo niskim poziomie. Prawodawca unijny w dyrektywie 2019/1158 przedłuża z 1 do 2 miesięcy minimalny okres urlopu rodzicielskiego, który nie podlega przeniesieniu na drugiego rodzica. Celem tego zabiegu było zachęcenie pracowników – ojców wychowujących dziecko do dzielenia się obowiązkami rodzicielskimi z pracownicami i tym samym umożliwienie im szybszego powrotu na rynek pracy. Ustawodawca przyjął rozwiązanie zgoła korzystniejsze, niż określa to dyrektywa 2019/1158, ponieważ realizując wymóg zachowania co najmniej 2 miesięcy urlopu nieprzenoszalnego na drugiego z rodziców, podjął decyzję o jego wydłużeniu o ten okres, tj.:

• z 32 do 41 tygodni – w przypadku, o którym mowa w art. 180 § 1 pkt 1 kp (urodzenie jednego dziecka przy jednym porodzie);
• z 34 do 43 tygodni – w przypadkach, o których mowa w art. 180 § 1 pkt 2‒5 kp (poród mnogi).

Rodzice zyskali zatem 9 dodatkowych tygodni urlopu, przy jednoczesnym spełnieniu wymogów dyrektywy 2019/1158.

Na jakich zasadach pracownicy korzystają z 9-tygodniowego urlopu niepodlegającego przeniesieniu na drugiego z rodziców? Otóż każdemu z pracowników – rodziców dziecka zagwarantowano wyłączne prawo do 9 tygodni urlopu rodzicielskiego z wymiaru 41/43 tygodni, z zastrzeżeniem, że prawa tego nie można przenieść na drugiego z pracowników – rodziców dziecka (art. 180 § 4 kp). Jeżeli któryś z rodziców wykorzysta urlop rodzicielski w wymiarze co najmniej 9 tygodni, będzie to oznaczało, że wykorzystał swoją część. Jeżeli drugi z rodziców nie będzie chciał korzystać z urlopu rodzicielskiego, ta minimalna część, której nie można przenieść, przepada. Tym samym rodzice mogą się dzielić wymiarem urlopu rodzicielskiego (odpowiednio 32/34 tygodnie) na dotychczasowych zasadach. Jeżeli matka wykorzysta 32 tygodnie urlopu, z pozostałych 9 będzie mógł skorzystać jedynie ojciec dziecka. Jeżeli matka wykorzysta 20 tygodni urlopu, 21 tygodni będzie przysługiwało ojcu. Należy zwrócić uwagę, że znowelizowane przepisy nie przewidują możliwości skorzystania z urlopu rodzicielskiego w pełnym jego wymiarze, tj. 41/43 tygodni w przypadku rodzica samotnie wychowującego dziecko lub w przypadku, gdy drugi z rodziców został pozbawiony praw rodzicielskich, mimo że takie rozwiązanie obowiązuje w kodeksie pracy (tu: urlop wychowawczy).

Urlop rodzicielski dla rodziców dziecka posiadającego zaświadczenie, o którym mowa w art. 4 ust. 3 ustawy z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem”

To nie wszystkie zmiany w zakresie długości urlopu rodzicielskiego. Rodzice dziecka posiadającego zaświadczenie stwierdzające ciężkie i nieodwracalne upośledzenie albo nieuleczalną chorobę zagrażającą życiu, które powstały w prenatalnym okresie rozwoju dziecka lub w czasie porodu, mają prawo do urlopu rodzicielskiego, w celu sprawowania opieki nad tym dzieckiem w wymiarze do:

• 65 tygodni – w przypadku, o którym mowa w art. 180 § 1 pkt 1 kp (urodzenie jednego dziecka przy jednym porodzie);
• 67 tygodni – w przypadkach, o których mowa w art. 180 § 1 pkt 2–5 kp (poród mnogi).

Wspomniane zaświadczenie zostało uregulowane ustawą z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem” (art. 4 ust. 3). Celem tych zmian jest umożliwienie rodzicom ciężko chorych dzieci korzystania z podwyższonego o 24 tygodnie wymiaru urlopu rodzicielskiego.

Pozostałe zasady dotyczące korzystania z urlopu rodzicielskiego przez obojga rodziców nie uległy zmianie. Oznacza to, że urlop rodzicielski w wymiarze obowiązującym po nowelizacji przysługuje łącznie obojgu pracownikom – rodzicom dziecka i mogą z niego korzystać jednocześnie. W takim przypadku łączny wymiar urlopu rodzicielskiego nie może przekraczać obowiązującego ich wymiaru, o którym mowa w art. 180 § 1 albo 2 kp.

Bez zmian pozostaje także zasada, zgodnie z którą w okresie pobierania przez jednego z rodziców dziecka zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu rodzicielskiego drugi rodzic będzie mógł korzystać z urlopu rodzicielskiego. W takim przypadku łączny wymiar urlopu rodzicielskiego i okresu pobierania zasiłku macierzyńskiego za okres odpowiadający okresowi urlopu rodzicielskiego nie może przekraczać wymiaru, o którym mowa w § 1 albo 2.

Nieprzenoszalna 9-tygodniowa część urlopu rodzicielskiego dotyczy zarówno rodziców biologicznych, jak i opiekunów dzieci przysposobionych lub przyjętych na wychowanie.

Zmiana zasad wykorzystania urlopu rodzicielskiego

Zmiany wprowadzone przepisami dyrektywy 2019/1158 dotyczą także korzystniejszych rozwiązań w zakresie wykorzystywania urlopu rodzicielskiego. Określone w art. 182^1c kp zasady, na jakich dotychczas rodzicom bądź opiekunom był udzielany urlop rodzicielski, były na swój sposób ograniczające:

• żadna z części urlopu rodzicielskiego nie mogła być krótsza niż 8 tygodni, z wyjątkami określonymi w przepisach;
• obowiązywał wymóg wykorzystania urlopu rodzicielskiego bezpośrednio po urlopie macierzyńskim albo zasiłku macierzyńskim;
• urlop rodzicielski mógł zostać podzielony, jednak nie więcej niż na 4 części, które musiały przypadać bezpośrednio jedna po drugiej albo bezpośrednio po wykorzystaniu zasiłku macierzyńskiego w wymiarze wielokrotności tygodnia;
• jedyna możliwość wykorzystania urlopu udzielonego w terminie nieprzypadającym bezpośrednio po poprzedniej części lub zasiłku dotyczyła 16 tygodni – liczba wykorzystywanego w tym trybie części urlopu pomniejszała liczbę części urlopu wychowawczego.

Opisane zasady przestają obowiązywać. Obecne brzmienie art. 182^1c kp stanowi, że urlop rodzicielski jest udzielany jednorazowo albo nie więcej niż w 5 częściach nie później niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6. rok życia. Tym samym ustawodawca wprowadził możliwość decydowania przez rodziców o tym, w jaki sposób będą wykorzystywali urlop rodzicielski, tj.:

• kiedy będą korzystać z urlopu, z zastrzeżeniem, że do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko skończy 6. rok życia;
• części urlopu nie będą musiały przypadać bezpośrednio jedna po drugiej (uniezależnienie urlopu rodzicielskiego od prawa do urlopu macierzyńskiego);
• sami będą decydowali, w jakim wymiarze chcą korzystać z urlopu (brak obowiązku wykorzystywania urlopu w tygodniach) i w ilu częściach (wcześniej w 4 częściach, teraz ograniczenie do 5).

W związku z powyższym został zniesiony przepis dotyczący możliwości wykorzystywania maksymalnie 16-tygodniowej części urlopu w późniejszym terminie, nieprzypadającej bezpośrednio po poprzedniej części urlopu. Wprowadzone rozwiązania na pewno przełożą się na swobodniejsze i racjonalniejsze z punktu widzenia rodziców wykorzystanie urlopu rodzicielskiego.

Elektronizacja wniosku o urlop rodzicielski

Artykuł 182^1d w § 1 zdanie pierwsze zyskał nowe brzmienie, zgodnie z którym urlop rodzicielski jest udzielany na wniosek w postaci papierowej lub elektronicznej składany przez pracownika – rodzica dziecka w terminie nie krótszym niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu.

Urlop rodzicielski nie będzie udzielany jedynie na pisemny wniosek pracownika. Będzie udzielany także na wniosek złożony w postaci elektronicznej.

Oznacza to, że nie będzie wymagana forma, dla której konieczne było złożenie własnoręcznego podpisu (pisemny wniosek). Na równi z oświadczeniem złożonym w formie pisemnej traktowane jest oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej, opatrzone kwalifikowanym podpisem elektronicznym. Wprowadzona postać elektroniczna nie wymaga złożenia przez pracownika kwalifikowanego podpisu elektronicznego. To postać tekstowa, np. zeskanowany dokument, a także wiadomość elektroniczna (e-mailowa lub SMS) zakończona wpisem imienia i nazwiska składającego lub danymi pozwalającymi ustalić jego tożsamość. Tym samym pracodawca będzie zobowiązany do umożliwienia pracownikom złożenia wniosku w postaci elektronicznej.

Łączenie urlopu rodzicielskiego z wykonywaniem pracy

Ustawodawca nie zmienił zasad, na jakich pracownik może łączyć urlop rodzicielski z wykonywaniem pracy, ale już sposób wnioskowania tak. Systemowo przyjęto możliwość złożenia wniosku w postaci papierowej lub elektronicznej. Pracodawca, który go otrzyma od pracownika, jest zobowiązany do jego uwzględnienia, chyba że nie jest to możliwe ze względu na organizację pracy lub rodzaj pracy wykonywanej przez pracownika. O przyczynie odmowy uwzględnienia wniosku pracodawca informuje pracownika. W związku ze zmianą formy składania wniosku również odpowiedź pracodawcy o odmowie uwzględnienia wniosku przybrała postać papierową lub elektroniczną. Na tym zmiany się nie kończą. Wcześniej ustawodawca nie określał terminu, w jakim pracodawca miał udzielić odpowiedzi o przyczynie odmowy uwzględnienia wniosku pracownika. Obecnie to doprecyzował i aktualnie pracodawca od dnia otrzymania wniosku ma 7 dni na udzielenie odpowiedzi.

Należy zwrócić uwagę, że ustawodawca skreślił regulację zawartą w zdaniu drugim w obowiązującym brzmieniu § 2 w art. 182^1e kp. Wskazywał w niej, że do wniosku o łączenie urlopu rodzicielskiego z wykonywaniem pracy u pracodawcy udzielającego takiego urlopu dołącza się dokumenty określone w przepisach wydanych na podstawie art. 186^8a (tj. rozporządzenia Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 grudnia 2015 r. w sprawie wniosków dotyczących uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem oraz dokumentów dołączanych do takich wniosków).

Zmiana ma charakter porządkowy, ponieważ oprócz wniosku o łączenie korzystania z urlopu rodzicielskiego z wykonywaniem pracy nie składa się obecnie innych dokumentów, zatem ten przepis był bezprzedmiotowy.

Dłuższy urlop rodzicielski

Konsekwencją wprowadzenia nowych wymiarów urlopów jest dłuższy maksymalny wymiar proporcjonalnie wydłużonego urlopu rodzicielskiego z uwagi na jego łączenie z pracą:

• 82 tygodnie – w przypadku, o którym mowa w art. 180 § 1 pkt 1 kp;
• 86 tygodni – w przypadkach, o których mowa w art. 180 § 1 pkt 2–5 kp.

Dodano natomiast § 1¹, który dotyczy łączenia urlopu rodzicielskiego z pracą przez pracownika – rodzica dziecka posiadającego zaświadczenie, o którym mowa w art. 4 ust. 3 ustawy z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem”. Łączenie urlopu z pracą może trwać nie dłużej jednak niż do:

• 130 tygodni – w przypadku, o którym mowa w art. 180 § 1 pkt 1 kp;
• 134 tygodni – w przypadkach, o których mowa w art. 180 § 1 pkt 2–5 kp.

Skreślenie odesłań w przepisie dotyczącym urlopu rodzicielskiego

Ustawodawca w art. 182^1g kp, który określa, jakie przepisy stosujemy do urlopu rodzicielskiego, skreślił odesłanie do odpowiedniego stosowania art. 50 § 5, który został uchylony, oraz art. 177, w którym urlop rodzicielski został wymieniony wprost.

Uchylenie przepisu dotyczącego składania tzw. długiego wniosku o udzielenie urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego

Uchylono art. 182⁴ kp, który przewidywał prawo do złożenia wniosku nie później niż 21 dni po przyjęciu dziecka na wychowanie i wystąpieniu do sądu opiekuńczego z wnioskiem o wszczęcie postępowania w sprawie przysposobienia dziecka lub po przyjęciu dziecka na wychowanie jako rodzina zastępcza, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej, o udzielenie bezpośrednio po urlopie na warunkach urlopu macierzyńskiego urlopu rodzicielskiego w pełnym wymiarze. Tak jak to miało miejsce z uchyleniem postanowień art. 179¹ kp, konsekwentnie został uchylony art. 182⁴ kp.

Ustalenie nowych wymiarów urlopu rodzicielskiego dla pracowników, którzy przyjęli dziecko na wychowanie jako rodzina zastępcza, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej lub występujących o adopcję dziecka

Zasady, na jakich urlop rodzicielski przysługuje pracownikom adoptującym dziecko lub przyjmującym dziecko na wychowanie, określa art. 183 kp. Jego nowelizacja polega na skreśleniu w § 2 odesłań do art. 50 § 5 oraz art. 177, analogicznie do art. 182^1g kp. Zmiana ma charakter porządkowy.

Wymiar urlopu rodzicielskiego został wydłużony (jak w przypadku rodziców biologicznych) i ustalony w następujący sposób:

• 41 tygodni – w przypadku przyjęcia na wychowanie jednego dziecka;
• 43 tygodnie – w przypadku przyjęcia na wychowanie więcej niż jednego dziecka;
• 38 tygodni – w przypadku przyjęcia na wychowanie starszego dziecka.

Kolejne regulacje, tj. zmiana § 4³ oraz dodanie § 4^4–5, których celem jest ustalenie zasad, na jakich urlop rodzicielski przysługuje opiekunom dziecka bądź rodzicom adopcyjnym w przypadku dziecka posiadającego zaświadczenie, o którym mowa w art. 4 ust. 3 ustawy z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem”.

Analogicznie wymiar urlopu rodzicielskiego wynosi do:

• 65 tygodni – w przypadku przyjęcia na wychowanie jednego dziecka;
• 67 tygodni – w przypadkach przyjęcia na wychowanie więcej niż jednego dziecka;
• 62 tygodni – w przypadku przyjęcia na wychowanie starszego dziecka.

Urlop rodzicielski, tak jak to ma miejsce w przypadku rodziców biologicznych, będzie przysługiwał obojgu opiekunom, z zachowaniem wyłącznego prawa do 9 nieprzenoszalnych tygodni, z możliwością jednoczesnego korzystania z urlopu przez opiekunów. Urlop rodzicielski będzie udzielany jednorazowo albo nie więcej niż w 5 częściach na wniosek złożony w postaci papierowej lub elektronicznej, z prawem do jego rezygnacji w każdym czasie, za zgodą pracodawcy. Zastosowanie będą miały zasady dotyczące łączenia urlopu z pracą. Ustawodawca odsyła do odpowiedniego stosowania art. 182^1a § 3–7 i art. 182^1c–182^1g kp.

Wskazane zmiany nie obejmują przepisów przejściowych, jakie wprowadzono postanowieniami art. 27–35 ustawy zmieniającej. Jedną z istotniejszych kwestii, jaka pojawiła się z uwagi na opóźnienie we wprowadzeniu znowelizowanych przepisów dotyczących rodzicielstwa, jest prawo pracownika do skorzystania z urlopu rodzicielskiego w nowym, wydłużonym wymiarze, pod warunkiem że w okresie od 2 sierpnia 2022 r. do 26 kwietnia 2023 r. miał prawo do urlopu rodzicielskiego albo jego części lub korzystał z urlopu rodzicielskiego albo jego części.

---

Autor

Justyna Koryś

specjalista z zakresu zbiorowego prawa pracy, wykładowca akademicki, trener