Obowiązki pracodawcy po ogłoszeniu upadłości osoby fizycznej

W cyklu artykułów opiszemy podstawy prawne przekazywania sum pieniężnych syndykowi oraz nieprzekazania mu należnych kwot, skutki niezgodnego z prawem przekazywania kwot do masy upadłości, czas, w którym świadczenia mają trafiać z podziałem na pracownika i syndyka, oraz rodzaje przekazywanych świadczeń. Wyjaśnimy, jak poradzić sobie z rekrutacją upadłego w kontekście wykonania obowiązków płacowych czy z poprawnym wydaniem świadectwa pracy.

Instytucja upadłości konsumenckiej jest to redukcja lub umorzenie zobowiązań osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej w przypadku pojawienia się niewypłacalności. Znaczący wzrost ogłoszeń upadłości konsumenckiej w stosunku do osób fizycznych, przekładający się na aktywność syndyków masy upadłości względem świadczeń płacowych, przypada na czas od 24 marca 2020 r. Wówczas weszła w życie ustawa z dnia 30 sierpnia 2019 r. o zmianie ustawy Prawo upadłościowe oraz niektórych innych ustaw, która wprowadziła liberalizację przesłanek, od zaistnienia których uzależnione jest jej ogłoszenie.

Skutki ogłoszenia upadłości dla wypłaty świadczeń należnych osobie zatrudnionej

Zgodnie z art. 61 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe (tekst jedn. DzU z 2024 r., poz. 794 ze zm.; dalej: up) z dniem ogłoszenia upadłości majątek upadłego staje się masą upadłości, która służy zaspokojeniu wierzycieli upadłego. W myśl art. 62 pu w skład masy upadłości wchodzi majątek należący do upadłego w dniu jej ogłoszenia oraz ten nabyty przez upadłego w toku postępowania upadłościowego, z wyjątkami określonymi w art. 63–67a. Stosownie do art. 75 ust. 1 pu z dniem ogłoszenia upadłości upadły traci prawo zarządu oraz możliwość korzystania z mienia wchodzącego do masy upadłości i rozporządzania nim. Majątkiem stanowiącym masę upadłości zarządza syndyk (art. 173 pu), a pozostałą częścią majątku – upadły.

Podmiot zatrudniający upadłego nie może wypłacać mu świadczeń wchodzących w skład masy upadłości, lecz musi je przekazywać syndykowi. Tylko syndyk jest uprawniony do ich otrzymania. Upadłemu wypłaca się tylko to, co nie wchodzi do masy upadłości.

Wypłata nie jest potrąceniem w znaczeniu prawnym znanym kodeksowi pracy. W tym akcie brakuje przepisu, który nakazuje „potrącać” świadczenie na rzecz syndyka masy upadłości. W przepisach prawa upadłościowego żaden artykuł nie normuje zajęcia i potrącenia ze świadczeń płacowych przez i na rzecz syndyka.

„Zajęcie przez syndyka i potem potrącenie na jego rzecz” to termin funkcjonujący potocznie w praktyce. Do relacji podmiotu zatrudniającego z syndykiem nie można stosować reguł właściwych dla zajęć egzekucyjnych. Powstaje zatem zasadnicze pytanie, skoro nie istnieje formalnie „zajęcie syndyka”, to na jakiej podstawie prawnej pracodawcy są zobligowani do przekazywania syndykowi naliczonych zatrudnionemu, ale wchodzących w skład masy upadłości świadczeń płacowych.

Nakaz przekazywania kwot jest skonstruowany w sposób pośredni, poprzez wprowadzenie dolegliwej sankcji majątkowej w stosunku do podmiotu wypłacającego świadczenia.

Zgodnie z art. 78 pu rozliczenie się z upadłym już po ogłoszeniu upadłości w Krajowym Rejestrze Zadłużonych nie zwalnia z obowiązku spełnienia świadczenia do masy upadłości, chyba że równowartość świadczenia została przekazana przez upadłego. Nieprzekazanie świadczenia wchodzącego do masy upadłości do rąk syndyka może skutkować procesem sądowym o zapłatę adekwatnej kwoty, który syndyk może wytoczyć podmiotowi zatrudniającemu.

Ustalanie ogłoszenia upadłości

Zadaniem osoby zajmującej się wypłatą świadczeń jest adekwatna reakcja na powziętą przed terminem wypłaty świadczeń informację o ogłoszeniu upadłości. Nie ma ustawowego obowiązku monitorowania oficjalnych publikatorów właściwych dla spraw upadłościowych, po to aby „dopilnować”, czy w dacie wypłaty ogłoszono upadłość. Kluczowa jest zatem informacja, która może pochodzić od osoby zatrudnionej, syndyka, komornika lub administracyjnego organu egzekucyjnego albo być „zasłyszana”. W każdym przypadku należy zweryfikować prawdziwość tej informacji.

Zgodnie z art. 51 ust. 2 pu postanowienie o ogłoszeniu upadłości jest skuteczne i wykonalne z dniem jego wydania, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. W myśl art. 52 pu data wydania postanowienia o ogłoszeniu upadłości jest datą upadłości.

Z postanowieniem o ogłoszeniu upadłości postępuje się (art. 53 ust. 1 pu) podobnie jak z informacją o prawomocności postanowienia o ogłoszeniu upadłości (art. 54b pu). Upadłość ogłasza się w Krajowym Rejestrze Zadłużonych (art. 4a pu) i to w nim właśnie osoba odpowiedzialna powinna zweryfikować powziętą informację.

Między datą wydania postanowienia o ogłoszeniu upadłości a datą uprawomocnienia się tego postanowienia może przypadać termin wypłaty świadczeń upadłemu. Skoro postanowienie jest skuteczne i wykonalne natychmiast, to bez oczekiwania na jego uprawomocnienie należy podjąć działania zmierzające do ustalenia świadczeń i ich sumy płatnych z podziałem na płatne do rąk pracownika i płatne do rąk syndyka.

Wyjątkiem jest sytuacja, w której świadczenia płacowe w chwili ogłoszenia upadłości były zajęte przez administracyjny organ egzekucyjny albo komornika sądowego. Nadal, aż do chwili uprawomocnienia się postanowienia o ogłoszeniu upadłości, przekazuje się je na poczet zajęcia egzekucyjnego.

Zgodnie z art. 146 ust. 1 pu postępowanie egzekucyjne skierowane do majątku wchodzącego w skład masy upadłości, wszczęte przed dniem ogłoszenia upadłości, ulega zawieszeniu z mocy prawa z dniem ogłoszenia upadłości. Postępowanie to umarza się z mocy prawa po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości.

Ustawodawca w art. 146 ust. 2 pu podkreśla, że sumy uzyskane w zawieszonym postępowaniu egzekucyjnym, a jeszcze niewydane, przelewa się do masy upadłości po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości.

Zbieg postępowania egzekucyjnego z nieprawomocnym ogłoszeniem upadłości jest rozstrzygany na korzyść postępowania egzekucyjnego, a do świadczeń przekazanych przez pracodawcę komornikowi lub administracyjnemu organowi egzekucyjnemu nie znajduje zastosowania wyżej opisana sankcja z art. 78 pu. Świadczenie nie jest przekazywane do rąk upadłego, a obowiązek przelewu do masy obciąża organ egzekucyjny.

Dopiero ustalenie uprawomocnienia się postanowienia o ogłoszeniu upadłości w Rejestrze skutkuje koniecznością zaprzestania obsługi zajęcia egzekucyjnego oraz dla porządku, zgodnie z art. 882 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. DzU z 2024 r., poz. 1568 ze zm.; dalej: kpc) w zw. z art. 882 § 1 pkt 3 kpc, poinformowania organu egzekucyjnego, że zachodzi przeszkoda w przekazywaniu mu świadczeń.

Podział świadczeń płacowych na wchodzące/niewchodzące do masy upadłości

Pracodawcy, którzy wypłacają świadczenia ze stosunku pracy, powiązane ze stosunkiem pracy (np. zasiłki z ubezpieczenia społecznego) albo na podstawie zawartej umowy cywilnoprawnej realizują tym samym obowiązki wynikające z prawa upadłościowego. W ten sposób unikają sankcji z art. 78 pu i jednocześnie prawidłowo wypłacają świadczenia niewchodzące do masy upadłości. W przeciwnym razie mogłoby to skutkować popełnieniem wykroczenia z art. 282 § 1 pkt 1 kp (polegającego na braku wypłaty lub zaniżonej wypłacie świadczenia należnego pracownikowi), co wymaga dogłębnej znajomości i prawidłowego rozumienia art. 63 pu.

Zgodnie z art. 62 pu w skład masy upadłości wchodzi majątek należący do upadłego w dniu ogłoszenia upadłości oraz nabyty przez upadłego w toku postępowania upadłościowego, z wyjątkami określonymi w art. 63–67a.

Mienie, które jest wyłączone od egzekucji zgodnie z kpc

Artykuł 63 ust. 1 pkt 1 pu na pierwszy rzut oka odsyła do całości regulacji prawnej zawartej w art. 829–833 kpc. Przywołane artykuły znajdują się w dziale V zatytułowanym Ograniczenia egzekucji, ale każdy z osobna jest zredagowany w odmienny sposób:

• przepisy 829, 8291, 8292, 831 kpc zawierają sformułowanie „nie podlegają egzekucji”;
• art. 8293 kpc – „wyłącza się spod egzekucji”;
• art. 832 kpc – „podlegają egzekucji tylko na zaspokojenie tych kosztów”, co oznacza, że w zakresie zaspokajania innych należności (a contrario) „nie podlegają egzekucji”.

Najbardziej pojemny, jeśli chodzi o świadczenia płacowe, art. 833 kpc posługuje się różnymi sformułowaniami. W § 1–5 można wyróżnić sformułowanie „podlegają egzekucji w zakresie”, a w § 6–9 „nie podlegają egzekucji”. Językowo w zakresie „wyłączenia mienia od egzekucji” art. 63 ust. 1 pkt 1 pu odpowiada tylko art. 8293 kpc. Przepis ten nie dotyczy jednak świadczeń płacowych, lecz zwierząt hodowlanych. Biorąc pod uwagę, że synonimem pojęcia „wyłączone od egzekucji” jest sformułowanie „nie podlegają egzekucji”, z masy upadłości wyłączone będą te świadczenia wymienione w art. 829–833 kpc, które w całości „nie podlegają egzekucji”. Są to jedynie:

• sumy i świadczenia w naturze wyasygnowane na pokrycie wydatków lub wyjazdów w sprawach służbowych (art. 831 § 1 pkt 1 kpc);
• należności wypłacone w związku ze śmiercią tytułem zapomogi lub jednorazowego zaopatrzenia pod jakąkolwiek nazwą (art. 832 kpc).

Należy je zawsze wypłacać w całości pracownikowi.

Wynagrodzenie za pracę w części niepodlegające zajęciu (art. 63 ust. 1 pkt 2 pu)

Zajęcie wynagrodzenia za pracę to czynność podejmowana przez organ egzekucyjny opisana w przepisach kpc i ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Przepisy te jednak autonomicznie nie określają zakresu wynagrodzenia podlegającego egzekucji, lecz odsyłają do kodeksu pracy.

Ramy dopuszczalnej egzekucji z wynagrodzenia za pracę wyznacza kodeks pracy w art. 87 § 1 w zw. z art. 87 § 4, art. 87 § 5, art. 87 § 8 oraz art. 871 § 1 pkt 1 kp.

Wskazanym wyżej regułom podlegają wszystkie świadczenia płacowe, które w znaczeniu językowym są wynagrodzeniem za pracę lub poprzez szczególny, odrębny od kodeksu pracy akt prawny o charakterze powszechnym zostały zdefiniowane jako wynagrodzenie.

Pośrednio za wynagrodzenie można uznać nagrodę z zakładowego funduszu nagród i należności przysługujące pracownikom z tytułu udziału w zysku lub w nadwyżce bilansowej (art. 87 § 5 kp). Wynagrodzeniem za pracę w znaczeniu językowym nie są: nagroda jubileuszowa, ekwiwalent za urlop wypoczynkowy, odprawa emerytalna, odprawa rentowa. Są to tzw. inne świadczenia.

Wynika to z systematyki kodeksu pracy, który w dziale trzecim już w jego tytule odróżnia Wynagrodzenie za pracę i inne świadczenia. W rozdziale I zatytułowanym Ustalanie wynagrodzenia za pracę i innych świadczeń związanych z pracą podtrzymuje to rozróżnienie. W kolejnych rozdziałach normuje tylko Wynagrodzenie (rozdział Ia) i Ochronę wynagrodzenia za pracę (rozdział II, w którym ujęto wspomnianą nagrodę z zakładowego funduszu nagród oraz należności przysługujące pracownikom z tytułu udziału w zysku lub w nadwyżce bilansowej) oraz odrębnie Świadczenia przysługujące w okresie czasowej niezdolności do pracy (rozdział III) oraz Odprawę rentową lub emerytalną (rozdział IIIa) czy wreszcie odprawę pośmiertną (rozdział IV). Podobnie „inne świadczenia” są wypłacane pracownikom na podstawie przepisów kp. Z kolei odszkodowania oraz ekwiwalenty za odzież roboczą bądź środki czystości są wypłacane na podstawie innych ustaw, np. odprawa z tytułu rozwiązania stosunku pracy z przyczyn niedotyczących pracownika czy tzw. deputat węglowy.

Powyższa interpretacja znajduje potwierdzenie w orzecznictwie sądów powszechnych. Przykładowo w wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 29 sierpnia 1994 r. (III APr 44/94) wskazano, że:

świadczenia finansowe należne pracownikowi w związku z rozwiązaniem stosunku pracy wobec przejścia na emeryturę, w tym odprawa emerytalna i nagroda jubileuszowa, nie są wyłączone spod działania przepisów o ochronie wynagrodzenia. Jakkolwiek w formule wykładni gramatycznej należności te nie mają charakteru prawnego wynagrodzenia za pracę wykonywaną, to będąc świadczeniami o charakterze finansowym (płacowym) ze stosunku pracy – podlegają ochronie jako objęte ogólną kategorią wynagradzania pracowników w ujęciu art. 91 kp, z którego mogą być potrącane należności inne niż wymienione w art. 87 § 1 i 7 kp tylko za pisemną zgodą pracownika.

W wyroku SN z 12 maja 2005 r. (I PK 248/04) wskazano, że:

Wynagrodzenie za pracę jest w istocie zbiorczą nazwą dla rozmaitych wypłat dokonywanych przez pracodawcę na rzecz pracownika. Obejmuje, jak wynika np. z art. 29 § 1 pkt 3 kp czy art. 78 § 2 kp lub art. 87 § 8 kp, rozmaite składniki, których wynagrodzeniowy charakter tylko niekiedy przesądza ustawodawca. Jest tak w odniesieniu do wynagrodzenia zasadniczego (np. art. 773 § 3 pkt 1 kp czy art. 1511 § 3 kp), nagrody z zakładowego funduszu nagród, dodatkowego wynagrodzenia rocznego, należności przysługujących z tytułu udziału w zysku lub nadwyżce bilansowej (art. 87 § 5 kp). Kwalifikacji poszczególnych wypłat na rzecz pracownika jako wynagrodzeniowych lub niewynagrodzeniowych dokonuje przeto abstrakcyjnie doktryna, a w konkretnych sprawach – sądy. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyraźnie zarysowała się tendencja do szerokiego rozumienia przedmiotu ochrony w przepisach rozdziału II działu III kodeksu pracy. Dzieje się tak nie tyle poprzez rozszerzanie pojęcia wynagrodzenia za pracę, ile poprzez traktowanie na gruncie art. 87 kp niektórych świadczeń, jak wynagrodzenia za pracę. Tak orzekł już Sąd Najwyższy w odniesieniu do ekwiwalentu pieniężnego za niewykorzystany urlop wypoczynkowy, odprawy emerytalnej i z tytułu zwolnienia z przyczyn niedotyczących pracownika, a także gratyfikacji jubileuszowej, jeżeli nie ma ona charakteru premii (por. np. wyroki: z dnia 11 czerwca 1980 r., I PR 43/80, OSNCP 1980 nr 12, poz. 248; z 14 listopada 1996 r., I PKN 3/96, OSNAPiUS 1997 nr 11, poz. 193 czy powołany już wyżej – z dnia 17 lutego 2004 r.).

Wyrok ten wydano w sprawie, w której pozytywnie rozstrzygnięto, że odszkodowanie z tytułu rozwiązania umowy o pracę podlega ochronie przed potrąceniem.

Odmienne stanowisko zajął jednak SN w wyroku z 6 stycznia 2009 r. (II PK 117/08). Stwierdził, że odszkodowanie z tytułu rozwiązania umowy o pracę z naruszeniem prawa nie podlega ochronie przed możliwością dokonywania potrąceń przewidzianej w art. 87 kp. Sąd Najwyższy wskazał, że ochronie takiej nie podlegają przysługujące pracownikowi od pracodawcy świadczenia, których nie można traktować w kategoriach wynagrodzenia za pracę lub innych świadczeń związanych z pracą, uregulowanych w dziale trzecim kp (art. 771–93 kp).

W uchwale 7 sędziów SN z 17 stycznia 2013 r. (II PZP 4/12) stwierdzono, że odszkodowanie należne pracownikowi w związku z rozwiązaniem umowy o pracę na podstawie art. 55 § 11 kp nie podlega ochronie przewidzianej w art. 87 § 1 kp.

W obliczu niejednolitego podejścia orzecznictwa sądowego do kwalifikacji świadczeń płacowych bądź jako wynagrodzenia lub innego świadczenia pieniężnego, pracodawca stanie przed trudną decyzją, czy naliczone świadczenie, niebędące wynagrodzeniem, przekazać do masy upadłości w całości, czy rozdzielić je na część płatną do rąk syndyka masy upadłości i część wypłacaną pracownikowi. W tym drugim pzypadku na wspomnianą trudność nałoży się jeszcze inny problem – czy naliczone świadczenie zsumować z naliczonym wynagrodzeniem i chronić przez art. 87 § 8 kp, czy też każde świadczenie chronić osobno.

Biorąc pod uwagę, że wskazane orzecznictwo SN i sądów powszechnych nigdy nie odnosiło się do potrąceń egzekucyjnych, lecz do potrąceń w relacji wierzytelności, które względem siebie mieli pracownik i pracodawca, nie można mieć pewności, iż można je zastosować w postępowaniu pracodawców w związku z upadłością osoby zatrudnionej. W początkowej części artykułu podkreślono, że w ramach upadłości nie dochodzi do potrącenia ze świadczeń upadłego w znaczeniu prawnym, ale rozdzielenia na część płatną pracownikowi i płatną do rąk syndyka. Zatem powoływanie się na wykładnię sądową dotyczącą rozumienia potrąceń w odniesieniu do innych niż upadłość postępowań, zamiast stosowania się wprost do treści przepisów, jest obarczone wysokim ryzykiem.

Dopóki nie ugruntuje się linia orzecznicza odnosząca się do postępowań upadłościowych, dopóty zalecamy przekazywanie kwot z tytułu świadczeń płacowych w formule gramatycznej niebędących wynagrodzeniem i niezdefiniowanych przez przepis prawa jako wynagrodzenie do rąk syndyka masy upadłości.

W takim przypadku nie oznacza to, że pracownik będzie definitywnie pozbawiony naliczonego i przekazanego syndykowi świadczenia. Będzie on mógł ubiegać się o jego wyłączenie w całości lub części z masy upadłości przez sędziego-komisarza (art. 63 ust. 1c pu). Mimo że świadczenie nie jest wynagrodzeniem, to jest dochodem pracownika i może być przedmiotem rozpoznania we wskazanym trybie lub ubiegać się o podjęcie uchwały zgromadzenia wierzycieli odnośnie do wyłączenia (art. 63 ust. 1d pu).

Dzięki takiemu postąpieniu pracodawca nie jest zagrożony sankcją z art. 78 pu. Państwowa Inspekcja Pracy nie może postawić odpowiedzialnemu pracownikowi zarzutu popełnienia wykroczenia z art. 282 § 1 pkt 1 kp, ponieważ w demokratycznym państwie prawa należy stosować przepisy prawa zgodnie z wykładnią językową, a nie doszukiwać się ich interpretacji w orzecznictwie sądów powszechnych i SN czy ostatnio także przez AI.

Dodatkowym argumentem przemawiającym za ograniczeniem prymatu interesów upadłego jest to, że sędzia-komisarz może w odniesieniu do konkretnej sprawy, konkretnego świadczenia wyważyć interesy wierzycieli upadłego. Są oni niejednokrotnie osobami fizycznymi z określonymi potrzebami, niezaspokojonymi na skutek niewywiązania się ze zobowiązań osoby korzystającej z dobrodziejstw upadłości konsumenckiej.

---

Autor